Kerst in de kunst

Kerst in de kunst

Wie een willekeurig schilderij over Jezus’ eerste dagen op aarde vergelijkt met de Bijbeltekst, ontdekt tal van verschillen.

In het Rijksmuseum hangt ‘De aanbidding van de koningen’ dat omstreeks 1480-1485 door Geertgen tot Sint Jans werd geschilderd. Het is een heel herkenbaar tafereel. De os en de ezel knabbelen wat hooi in de stal. De koningen Caspar, Melchior en Baltasar brengen goud, wierook en mirre. Twee van hen zijn wit, een is zwart. Het is allemaal comme il faut.

Er is een ‘maar’. Zoals Geertgen het verhaal afbeeldde, zo staat het in de evangeliën van Lucas en Mattheüs niet beschreven. Niet helemaal althans. Jezus werd volgens Lucas na zijn geboorte weliswaar in een kribbe dan wel voederbak gelegd, maar de stal hebben onze voorouders eromheen gefabriceerd. In de loop der tijd is de stal zelfs een ruïne geworden, zoals op het schilderij van Geertgen. De ruïne, meestal Romaans trouwens, staat symbool voor het Oude Testament dat met de komst van de zoon van God vervangen is door een nieuw verbond (oftewel testament) tussen God en de mensen. De os en de ezel, die in geen Kerststal mogen ontbreken, komen niet in het eigenlijke verhaal van Jezus’ geboorte voor, maar worden wel genoemd in het boek Jesaja: ‘Een rund herkent zijn meester, een ezel kent zijn voederbak, maar Israël mist elk inzicht, mijn volk leeft in onwetendheid. (Jesaja 1:3, Nieuwe Bijbelvertaling)

Dan de koningen. Mattheüs heeft het over wijzen uit het oosten. Hij noemt geen namen, geen aantal en geen uiterlijk. Wel noemt hij de drie geschenken. De heilige kerkvader Augustinus (354-430) zag in de aanbidding het moment waarop de hele wereld in Jezus de redder erkende. Vandaar dat de wijzen (of magiërs, zoals de nieuwe Bijbelvertaling hen noemt) koningen zijn geworden die voor een nog grotere koning knielen. En kijk nog eens goed naar het schilderij. De drie komen uit drie verschillende werelddelen. De oude man rechts is een Europese vorst. Links van hem heeft de koning zijn ‘Aziatische’ tulband met daarop een kroon op zijn rug gehangen. De jonge man links vertegenwoordigt Afrika. Hoewel Mattheüs schreef dat ze uit het oosten kwamen, wat suggereert dat zij samen reisden, komen ze op het schilderij uit drie verschillende windrichtingen. Op de achtergrond zie je ze zelfs heel duidelijk van drie kanten komen.

De os, de ezel, de stal-ruïne, de namen van de mannen en hun afkomst zijn symbolisch en zijn allemaal in de loop der tijd aan de verhalen uit de evangeliën van Mattheüs en Lucas toegevoegd. Vrolijk Kerstmis!