Er was een tijd dat schilders louter opdrachtnemers waren en niet de genieën die we nu van hen maken. Een signatuur op het schilderij was tot de vijftiende eeuw niet eens gebruikelijk, laat staan een zelfbewust zelfportret. Toch zijn die zelfportretten er wel en hieronder belichten we de minst zichtbare. U denkt misschien dat het ‘Stilleven met kazen, amandelen en krakelingen’ uit ca. 1615 niet bij dit verhaal hoort. Nou en of! Geef uw ogen goed de kost en kijk waar Clara Peeters het schilderij heeft gesigneerd en waar zij zichzelf in eigen persoon heeft afgebeeld. U kunt ook hier klikken voor een grotere afbeelding op de site van het Mauritshuis.

De signatuur staat onderaan, op het mes. Daar wilde ze iets mee zeggen, want op het heft staan ook nog twee personificaties, dat wil zeggen begrippen die een door middel van een menselijke gestalte worden uitgebeeld. Op de twee detailafbeeldingen hieronder is het mes een kwartslag gedraaid. U ziet Peeters’ signatuur en een vrouw die uit een kan in een beker schenkt: de Matigheid. De andere vrouw draagt een kruis en een kelk: het Geloof. Beide kenmerken gelden als deugden. Mogelijk wilde Peeters hiermee laten zien dat zij deze deugden bezat. Zelf is ze ook op het schilderij aanwezig. Ze reflecteert in de tinnen dop van de aarden kruik.

Het beroemdste verborgen zelfportret staat op naam van Jan van Eyck en bevindt zich op het paneel dat hij in 1434 voor twee Italianen maakte. Het zijn Giovanni Arnolfini en Giovanna Cenami. Arnolfini kwam uit Lucca naar Bourgondië om in dure stoffen te handelen (moet u die groene houppelande van haar eens zien!) en als geldschieter van de hertog op te treden. Wat Arnolfini en zijn echtgenote hier doen, is niet geheel duidelijk, maar er is een theorie dat zij trouwen. Dat hoefde destijds niet in een kerk, als je maar getuigen had. En zo komen we bij Jan van Eyck. Op de achtergrond hangt namelijk een bolle spiegel.

En daar staat hij dan. In de spiegel, tussen mevrouw en meneer, staan twee mensen. Een in het blauw en een in het rood. Maar hoe weet je dat een van hen nou Jan van Eyck is? Dat staat erboven. In gekalligrafeerde graffiti lezen we op de muur ‘Johannes de Eyck fuit hic 1434’: ‘Jan van Eyck was hier 1434’. Misschien als getuige?

 

Met de reflectie is iets aan de hand. Op de voorgrond van het schilderij staat een hondje. Bij Van Eycks collega’s, de gebroeders Van Limburg, zie je zelfs dat dit soort hondjes de borden van de hertog mogen schoonlikken. Heeft het hondje bij Van Eyck een diepere symbolische functie? Het lijkt er niet op. Het staat namelijk niet in de spiegel en ook niet op de ondertekening! Misschien dacht Van Eyck, toen hij bijna klaar was ‘Kom, laat ik er een hondje bij doen’ en toen voor een hertogelijk hondje koos om de status van de opdrachtgevers te benadrukken. (Tekst met dank aan Maria Pel)

Van Eycks spiegel werd een hit met tal van verwijzingen in de kunst. De Britse kunstenaar Grayson Perry maakte in 2012 een serie van zes tapijten vol culturele en kunsthistorische verwijzingen. Dit tapijt is getiteld ‘The Annunciation of the Virgin Deal’ en verwijst onder meer naar de verkondiging aan Maria. De vrouw in de gele jurk is immers een engel. Ze lijkt wel zwanger en dat is een grappige knipoog naar Van Eycks Arnolfiniportret. De halve wereld vraagt zich af of ‘mevrouw Arnolfini’ zwanger is of niet. Nog duidelijker is de spiegel boven de handen van de engel waarin de fotograaf van dit tafereel reflecteert.

Tot slot nog een niet geschilderde reflectie. In 2018 maakte Erwin Olaf dit portret van de koning. De fotograaf en zijn apparatuur zijn in de koninklijke pupil aanwezig als een bescheiden signatuur van de kunstenaar die niet te beroerd was om dit detail te laten zitten.