Er is een vrij grote kans dat u de de foto bij dit bericht feilloos als een ‘Laatste Avondmaal’ herkent, omdat dit nu eenmaal een van de meest voorkomende composities in de kunst is. De Zweedse fotografe Elisabeth Ohlson Wallin stak in 1998 de traditie in een nieuw jasje met een staalkaart van drag queens. Toch is Judas uitstekend herkenbaar. Hoe? Hij zit helemaal rechts aan de andere kant van de tafel en heeft een biljet van 100 Zweedse kronen achter de jarretels. Moderne zilverlingen, zeg maar. Zo’n beeldtaal is in de kunstgeschiedenis het domein van de iconografie: de leer die zich met de betekenis van het kunstwerk bezighoudt en u helpt om het te interpreteren. Vaak zult u voor minder herkenbare composities staan. En wat doe je dan? Stap 1: kijk NIET op het bordje.

Maar wat doe je dan wel? In de jaren 1930 ontwikkelde Erwin Panofsky een systeem van drie stappen. Eenvoudig gezegd zijn het eerst kijken, dan interpreteren en tot slot in de tijd plaatsen. Kijk naar de bovenstaande ets van Angelika Kauffmann uit 1765 en beschrijf het. Klinkt makkelijk, maar pas op: begin bij grote zaken en ga alsjeblieft niet direct interpreteren. Wat zien we?

Een ronde, zwart-witte compositie met een jonge, geklede, witte vrouw die ons aankijkt. Ze draagt iets met veel plooien en knopen en een los gewikkelde doek om haar hoofd. Dat hoofd steunt schuin op haar gevouwen handen en waar steunen die weer op? Het is een anker dat ondersteboven staat.

Dat anker is het attribuut van de hoop. De vrouw is hier niet zomaar een mens, maar een specifieke personificatie, dat wil zeggen een begrip dat door middel van een mens, meestal een vrouw, wordt voorgesteld. Welk begrip dat is, zie je aan wat ze bij zich heeft, dus aan een attribuut.

Hoop is naast liefde en geloof een van de religieuze deugden. Een tip. Als u op een grotere compositie een verwijzing naar de hoop vindt, zoek dan ook de andere twee. Daar gaan we. Op het bovenstaande plafondschilderij van Pieter de Grebber wordt stadhouder Frederik Hendrik, net boven die oranje doek, in de hemel opgenomen. Om hem heen ziet u drie vrouwen. Het zijn Hoop (links van de prins), Liefde (net boven hem) en Geloof (rechts). Kijk maar naar dat enorme anker links onderin. De middelste vrouw draagt een klein, opvallend rood hart, het attribuut van de liefde. De vrouw rechts, op de rug gezien, wijst naar een kruis, het attribuut van het geloof, dat erboven te zien is.

Hulde als u het allemaal op dit drukke schilderij kunt vinden! Niet gelukt? Geeft niet. Kijk dan onder aan dit bericht.

Op de afbeelding hierboven ziet u ook personificaties: de vier kardinale deugden, rond 1530 door Lucas van Leyden gemaakt. Van links naar rechts zijn het:

-Matigheid (giet vloeistof uit een kan in een schaal)
-Rechtvaardigheid (weegschaal, zwaard)
-Voorzichtigheid (spiegel)
-Standvastigheid of Kracht (zuil)

Nu komt er een uitdaging. Niet elke vrouw met een spiegel stelt de voorzichtigheid voor. Dat attribuut hoort net zo goed bij Venus en de ijdelheid. Anderzijds kunnen attributen per streek en periode verschillen. Rechtvaardigheid heeft tegenwoordig altijd een blinddoek en voorzichtigheid heeft meestal een slang die om haar arm kronkelt. Maar hier even niet. Let er goed op dat dit geen exacte wetenschap is en dat de betekenis van symbolen afhangt van de plaats en de tijd waarin het werk is gemaakt.

Kijken en interpreteren, de eerste twee fasen van Panofsky, hebben we achter de rug. Nu nog in de tijd plaatsen. Dat is de lastigste, want met kijken alleen kom je er niet. Op dit schilderij uit 1614-1620 schilderde Artemisia Gentileschi de Bijbelse heldin Judith die de legerleider Holofernes onthoofdt. In het verhaal leidt dat tot de ondergang van zijn leger. Waarom dit tafereel? Gentileschi, de jonge, machtig getalenteerde schilderes werd verkracht. En wat deed ze? Ze gaf Holofernes de gelaatstrekken van de dader. Dit Bijbelse tafereel heeft dus een heel persoonlijk accent.

Goed kijken vergt oefening, maar u zult zien dat u er gaandeweg bedreven in zult raken. Lukt het niet meteen om de betekenis te ontdekken? Dan mag u best op het bordje kijken. Maar pas dan. Daarom volgt nu de afbeelding met Hoop, Geloof en Liefde op De Grebbers schilderij, maar dan met hulppijlen:

Tot slot een toegift. Symboliek in de kunst omringt u. Kijk alleen al in uw portemonnee. Wie is toch die man op de Italiaanse € 2? Aan zijn lauwerkrans herkennen we een dichter. Klik op de foto voor een korte video over wat voor moois u al achttien jaar door de vingers laat gaan.