Onze ervaring is dat hoe meer je van kunst weet, des te interessanter het wordt om naar een schilderij of beeld te kijken. Daarom geven we u in dit bericht enkele tips hoe je de betekenis van een kunstwerk zelfstandig kunt ontrafelen. Laten we met een vraag beginnen. Kijk eens naar het schilderij hierboven uit ca. 1515. Titiaan verbeeldde er de hemelse en de aardse liefde. Weet u welke van de twee vrouwen de ‘aardse liefde’ is?

Het antwoord is: de geklede vrouw is de aardse liefde. Je zou het misschien op het eerste gezicht niet zeggen, want haar naakte collega ziet er iets wereldlijker uit, maar kijk eens naar de achtergrond. Links, op de achtergrond van de geklede vrouw, ziet u een kasteel en bij de naakte dame een kerk. Bovendien gebruikte Titiaan die naaktheid als een symbool voor zuiverheid van iemand die niets te verbergen heeft. Maar hoe kom je daar nou achter? Laten we bij het begin beginnen.

De eerste stap bij het begrijpen van kunst is het schilderij beschrijven. Maak het uzelf niet te moeilijk door meteen iets diepzinnigs te delven, maar zeg wat u ziet: een jonge, witte, geklede vrouw die zit. Het is niet te zeggen waar ze is. Ze kijkt ons aan, heeft een pen in haar rechterhand en houdt twee plankjes recht op haar schoot met daartussen een blaadje. Rechts van haar staat een beeld van de kop van een persoon met een helm en aan het haar te zien, stelt dat beeld een vrouw voor. Het is nu tijd voor stap 2. Dat beeld stelt Minerva voor, de godin van de wijsheid. De vrouw die ons aankijkt, is een kunstenares, want de pen is een tekenpen, geen schrijfpen. Dus: de vrouw op het schilderij maakt kunst en is slim.

Zo hebt u informatie van het schilderij gehaald zonder op het bordje te kijken. Op dat bordje zal staan dat u keek naar het zelfportret van Angelika Kauffmann die inderdaad niet van de straat was. Ze maakte tal van werken waarop ze refereerde aan mythologie, zoals hierboven. Laten we voor stap 2 iets meer tijd nemen.

Om een personage op een schilderij te herkennen, zijn attributen heel handig. Dat zijn dieren, voorwerpen of planten die bij iemand horen. Zo is een paar duiven een van de vele attributen van Venus, de godin van de liefde. En rechts hebben we Amor, Venus’ zoon. Zijn attributen zijn vleugels, een boog en een pijl. Ook hij is een god van de liefde. Het schilderij gaat over twee mensen die voor elkaar vallen. In dit geval zijn dat Helena en Paris.

Dankzij attributen kunt u dus herkennen wie op een kunstwerk staat, of het nu klassieke goden zijn of christelijke heiligen. Petrus heeft twee sleutels en Maria van Magdala een zalfpot. Even en proef op de som. Weet u wie die vrouw op de afbeelding is? Het is weer de godin van de wijsheid met haar helm en een ook nog een uiltje, het dier dat de wijsheid symboliseert. In het Grieks heet ze Athene en in Latijn Minerva. Omdat de afbeelding van Grieks aardewerk komt, is het beter om haar in dit geval bij haar Griekse naam te noemen.

We gaan naar stap 3: waarom is een bepaald kunstwerk ontstaan? Meestal kom je er niet uit door alleen te kijken, want om die vraag te beantwoorden, moet je de herkomst, de opdrachtgever en de context kennen. Maar we kunnen wel een poging wagen. Kijkt u toch eens wat op het schilderij hierboven gebeurt! Pieter Brueghel de Jonge schilderde er voornaam huis met een tulpenveldje, maar in plaats van mensen lopen er alleen apen. De ene aap weegt een tulpenbol, een andere houdt een geldbuideltje omhoog en in de andere hand een tulp. Aan een rood gedekte tafel tellen apen geld. Hier wordt de aandacht voor tulpen vergeleken met iets zots, iets voor apen. Geen wonder. In 1637 eindigde de zgn. tulpomania, een periode waarin tulpenbollen overdreven duur waren. De markt stortte plotseling in en wie er geld in had geïnvesteerd, was het kwijt.

Maar kijk eens wie daar in het midden van het tulpenperkje zit! Een uil. Was dat niet het attribuut van Minerva / Athene en een symbool van de wijsheid? Jazeker, maar niet altijd. Omdat een uil een nachtdier is en dus overdag blind zou zijn, zag men de vogel in de zeventiende eeuw als dom. Zo staat de uil dan ook op dit schilderij, de tulpenhandelaren als dommeriken te bestempelen.

En nu komt het. Symboliek of iconografie, zoals we in de kunstgeschiedenis liever zeggen, is niet een kwestie van één-op-één symbolen aan betekenissen koppelen. De betekenis van een attribuut of symbool is namelijk afhankelijk van de plaats, de tijd en de context waarin het voorkomt. Dat maakt dit vak zo mooi. Probeert u het maar eens in een museum om naar een schilderij te kijken, het te beschrijven en in stap 2 een interpretatie te maken. We zijn benieuwd!